Wie aan vrouwen uit de geschiedenis van de flamenco denkt, denkt aan Carmen Amaya (1913-1963). Niet alleen was zij de eerste grote flamencowereldster, ook was zij de eerste vrouw die haar eigen unieke stempel op de flamencodans drukte. ‘Haar onbeschrijflijke vitaliteit en pure ziel, haar vleselijke emotie, alles spontaan zonder enig bestudeerde dramatiek, waarmee ze in een brutale en ongelooflijke precisie blootsvoets danste, maakten haar onweerstaanbaar…’ schreef criticus Sebastián Gasch, die de jonge Carmen ontdekte in Barcelona. Als je het filmpje hieronder ziet snap je waarom. Ze verscheen op de cover van Life Magazine en speelde in acht Hollywoodfilms. In 1947 keerde ze als een internationale ster terug naar Europa en danste ze voor koningin Elizabeth. ‘Dos reinas frente a frente’ stond er onder een foto van de twee vrouwen.
Carmen Amaya werd geboren in een oorspronkelijk uit India afkomstige zigeuneren flamencofamilie uit Somorrostro, een sloppenwijk in Barcelona. Zij is het schoolvoorbeeld van hoe flamenco gitanos in staat stelde de armoede te ontstijgen. Na het uitbreken van de Spaanse Burgeroorlog vertrok ze eerst naar Lissabon en reisde vervolgens door naar Buenos Aires, waar ze met haar optredens enorme opwinding teweegbracht. In 1941 ging ze naar VS en werd ze uitgenodigd door president Roosevelt voor een optreden in het Witte Huis.
Revolutie
Volgens flamencokenners ontketende Amaya een revolutie in de flamenco, omdat zij de stijl van de oude flamencodanseressen met een geheel eigen signatuur wist te combineren. Tot op dat moment waren de rollen van mannen en vrouwen in de flamenco strikt gescheiden en waren alleen eenvoudige technieken in de dans voor vrouwen weggelegd. Amaya liet zich niet leiden door conventies, maar door haar emoties, kracht en vrijheidsdrang. Haar voetenwerk werd al snel geroemd vanwege de ingewikkelde techniek en snelheid. Ze was ook de allereerste vrouw die niet alleen optrad in de gebruikelijke flamencojurken maar ook in mannenkleding. Daarmee wist ze een hele volgende generatie flamencovrouwen te inspireren. Het stempel dat zij op de flamenco drukte, is, meer dan vijftig jaar later, nog altijd zichtbaar.
Op één hand te tellen
Hoewel de invloed van enkele danseressen groot is geweest was de positie van vrouwen in de flamenco altijd marginaal, vertelt antropologe Cristina Cruces, die ruim dertig jaar onderzoek doet naar vrouwen en flamenco. In het verleden werden de meeste vrouwelijke flamencoartiesten gedwongen hun carrière af te breken als zij trouwden of kinderen kregen, iets wat bekendstaat als la retirada. ‘Ze werden onder druk gezet door hun echtgenoot, broers, vader of zelfs zoons, maar in veel gevallen was het ook een eigen keuze, die paste bij de opvattingen in die tijd,’ legt Cruces uit. Een ander voorbeeld is Pepa Vargas, die alles in zich had om een bailaora van de eerste orde te worden. In 1854 debuteerde ze in Parijs en het jaar daarop trad ze op in diverse Europese steden. In 1855 danste ze in Madrid een stuk dat speciaal voor haar was gecomponeerd, El regreso de la Vargas a España. Maar enkele maanden later maakte ze bekend dat ze zich terugtrok. En terwijl zij zich toelegde op haar huishoudelijke taken, richtten haar echtgenoot Curro Fernández en haar kinderen Esperanza, Paco en José zich wel op hun flamencotalent. Cruces: ‘Tegenwoordig gaat het niet meer zo, maar lange tijd was het niet anders. Toch zijn er ook vandaag de dag nog altijd danseressen die stoppen als ze zwanger raken, het moederschap wordt wel nog als begrenzend ervaren.
Democratisering
Met de dood van dictator Franco, de opkomst van het feminisme en de democratisering van Spanje veranderde er veel ten goede. Het feit dat het tegenwoordig normaal is dat vrouwen studeren, heeft er volgens Cruces absoluut toe bijgedragen dat we tegenwoordig steeds meer vrouwelijke namen in de flamenco tegenkomen. ‘Flamenco is niet iets waarmee je wordt geboren en wat als ’t ware uit je ziel komt. Alle grote artiesten uit heden en verleden hebben hard gestudeerd, lessen gehad, en oneindig veel geoefend. Hora tras hora tras hora. En vrouwen hebben over het algemeen meer discipline, wat mede verklaart dat een groot aantal vrouwen tegenwoordig ook de top bereikt.’ Het grote aantal vrouwelijke namen op flamencofestivals anno nu laat zich volgens Cruces deels ook verklaren door de toenemende vraag naar spektakel, zeker internationaal. ‘El baile is nu eenmaal de vorm die het meeste spektakel oplevert, en de grote artiesten op dat vlak zijn veelal vrouw.’
Tijd voor een nieuwe revolutie
De ongelijkheid tussen mannen en vrouwen is volgens Cruces zeker niet verdwenen. ‘Ik heb tijdens de Biënnale in Sevilla geturfd en wat blijkt: vrouwen zijn tegenwoordig wel vaak choreograaf, maar nog altijd geen artistiek directeur. Met de gitaar is het helemaal slecht gesteld, ondanks dat er vrouwen zijn die fantastisch spelen.’
Carmen Amaya liet zich niet leiden door conventies, maar door haar emoties, kracht en vrijheidsdrang. Getuige het filmpje hieronder dat in 1941 werd opgenomen in Hollywood. ¡Olé!
Mis je Spanje? Lees dan ESPANJE!. Vier x per jaar boordevol reisverhalen en cultuur. Je kunt ‘m hier met een paar muisklikken bestellen.
