Hoe zit het kiesstelsel in Spanje eigenlijk in elkaar en waarin verschilt het van ons kiesstelsel? En mag je als resident ook stemmen in Spanje? Om te beginnen kent Spanje vergeleken met België en Nederland een jonge moderne democratie. De Spaanse burgeroorlog van 1936 tot 1939 leidde tot de militaire dictatuur onder leiding van generaal Francisco Franco die duurde tot zijn dood in 1975. Daarna kwam in Spanje een proces van democratisering en decentralisatie tot stand.
In 1977 waren de eerste verkiezingen voor het Spaanse parlement en in 1978 werd de nieuwe grondwet van kracht. Hoewel Spanje net als België veel verschillende deelgebieden kent met hun eigen historische, culturele en taalkundige kenmerken is het land formeel geen federatie met regio’s die zelfbestuur hebben, zoals de Bondsrepubliek Duitsland. Wel spreekt de grondwet over ‘autonome gemeenschappen’. Het bijzondere van Spanje is dat het initiatief voor decentralisatie uitdrukkelijk bij de regio’s zelf werd gelegd. De belangrijkste reden hiervan is dat de kwestie in Spanje erg gevoelig lag en ligt en dat de centrale regering de regio’s niet voor voldongen feiten wilde stellen. De grondwet beschreef daarom vooral de weg naar autonomie en niet het eindstation zelf.
De vlaggen van de 17 autonome gemeenschappen van Spanje
Verschillende soorten autonomie in Spanje
Er wordt onderscheid gemaakt tussen drie verschillende niveaus van autonomie. Omdat de drie historische regio’s Catalonië, Baskenland en Galicië al voor de militaire dictatuur van Franco over een soort autonomiestatuut beschikten, kregen zij al heel snel het hoogste niveau van zelfbestuur met de daarbij behorende organen. Op grond van bepaalde uitzonderingsbepalingen in de grondwet drongen vier regio’s spoedig daarna tot het hoogste autonomieniveau door, terwijl tien regio’s de ‘normale’ weg bewandelden. Momenteel kent Spanje dus zeventien autonome gemeenschappen, meestal autonome regio’s genoemd, die allemaal hun eigen autonomiestatuten hebben. Wijziging van een autonomiestatuut vereist de instemming van het Spaanse parlement en van de inwoners van de betreffende regio via een bindend referendum. Als gevolg van de historische ontwikkelingen hebben niet alle autonome regio’s dezelfde mate van zelfbestuur. De grondwet bevat niet alleen een opsomming van de taken en bevoegdheden van de centrale staat, maar ook van die van de regio’s. Maar omdat de grondwet deze kwestie niet volledig heeft dichtgetimmerd en de verdere overdracht van bepaalde competenties naar de regio’s tot de mogelijkheden behoort, vindt er voortdurend politieke strijd plaats tussen de centrale instellingen enerzijds en een aantal regio’s anderzijds. Naast de zeventien autonome regio’s kent Spanje overigens nog twee autonome steden in Noord-Afrika, namelijk Ceuta en Melilla. De grote mate van diversiteit in Spanje vindt niet alleen haar weerslag in bestuurlijke autonomie, maar blijkt ook uit het feit dat de drie historische regio’s Galicië, Baskenland en Catalonië officieel tweetalig zijn. De autonome regio’s in Spanje zijn weer onderverdeeld in vijftig provincies. Zij hebben geen wetgevende bevoegdheden, maar alleen uitvoerende taken.
Congreso de los Diputados en Senado
Het Spaanse parlement bestaat uit twee kamers: het Huis van Afgevaardigden (Congreso de los Diputados) en de Senaat (Senado). Volgens de grondwet beschikt het Huis over minimaal 300 en maximaal 400 leden – momenteel zijn dat er 350. Zij worden voor een periode van vier jaar gekozen, maar de premier heeft het recht om het parlement eerder te ontbinden. De Senaat vertegenwoordigt de verschillende Spaanse territoria en telt 265 leden, van wie er 208 rechtstreeks in de provincies worden gekozen en 57 door de regioparlementen worden benoemd op basis van evenredigheid. De Senaat is minder belangrijk dan het Huis van Afgevaardigden. Zo is de regering alleen afhankelijk van politieke steun in het Huis en kan zij niet door de Senaat worden weggestuurd. Ook op het gebied van wetgeving vervult het Huis een prominentere rol dan de Senaat. Spanje is een constitutionele monarchie. De koning heeft net als in Nederland vooral ceremoniële en representatieve functies. Daarnaast speelt hij een (zeer) bescheiden rol bij de benoeming van een nieuwe regering. De premier is de regeringsleider. Hij wordt door de koning benoemd als hij in de eerste stemronde de steun van de absolute meerderheid van de parlementariërs of in de tweede ronde die van een gewone meerderheid heeft gekregen. De premier stelt zelf zijn kabinet samen. Het aftreden van de premier leidt automatisch tot de val van de gehele regering. In Spanje kunnen ministers tegelijkertijd lid zijn van het parlement. Residenten hebben geen stemrecht bij de landelijke en regionale verkiezingen in Spanje.
Het bestuur van de autonome gemeenschappen
De autonome gemeenschappen hebben hun eigen wetgevende en uitvoerende organen. De parlementen van de autonome gemeenschappen hebben één Kamer. Het aantal zetels per parlement verschilt sterk: van 33 in het kleine La Rioja tot 136 in het grote Madrid. De regionale parlementen worden ook voor vier jaar gekozen, maar niet tegelijkertijd. De drie historische regio’s en Andalusië houden verkiezingen volgens een eigen tijdschema. In de overige dertien regio’s worden ze tezamen met de gemeenteraadsverkiezingen in geheel Spanje gehouden. Deze dertien parlementen kunnen ook niet tussentijds worden ontbonden. Als de regering in één van deze regio’s valt, moet er een nieuwe regering worden gevormd op basis van de bestaande zetelverdeling. De regeringen van de autonome gemeenschappen zijn verantwoording verschuldigd aan de regionale parlementen. Een provincie wordt bestuurd door een diputación, een deputatie, bestaande uit een voorzitter en een aantal gedeputeerden (afhankelijk van het aantal inwoners). De deputatie heeft geen wetgevende bevoegdheid, maar alleen uitvoerende taken. De gedeputeerden worden gekozen door de leden van de gemeenteraden. Er zijn ook regio’s die uit één provincie bestaan, de zogenaamde comunidades autónomas uniprovinciales. In die gevallen is er natuurlijk geen deputatie. Dat is bjjvoorbeeld zo bij Asturias, Madrid en Navarra.
De gemeenteraadsverkiezingen in Spanje
Elke gemeente heeft een rechtstreeks door de bevolking gekozen gemeenteraad. De gemeenteraad kiest uit zijn midden een burgemeester, die op zijn beurt een bestuurscollege samenstelt. De afzonderlijke eilanden van de Balearen en de Canarische Eilanden ten slotte hebben hun eigen democratisch gekozen raden en burgemeesters. De gemeenteraadsverkiezingen zijn om de vier jaar op de vierde zondag van mei. Ze worden tegelijkertijd in alle 8131 gemeentes van Spanje gehouden. De volgende verkiezingen zijn in 2023 en 2027. Aan de gemeenteraadsverkiezingen mogen alle Spaanse volwassenen die in Spanje wonen deelnemen en EU-burgers die resident zijn in Spanje. Ook uit een aantal andere landen hebben mensen stemrecht zoals Noorwegen, IJsland, een aantal Latijns-Amerikaanse landen, Nieuw-Zeeland en Zuid-Korea. In 2023 hebben 35.000.074 Spanjaarden stemrecht voor de gemeenteraadsverkiezingen en 414.581 buitenlanders die resident zijn in Spanje. Uiteraard mogen Spanjaarden die in het buitenland wonen niet stemmen omdat ze niet in een Spaanse gemeente wonen. Bij de autonome verkiezingen mogen zij wel stemmen. In totaal woonden er in 2023 1.046.757 kiesgerechtigde Spanjaarden in het buitenland.
In Spanje wordt de burgemeester gekozen door de gemeenteraad en niet centraal aangewezen. Dat leidt er vaak toe dat het zeer betrokken burgers van de stad of het dorp zijn. Zoals Miguel Angel in het bergdorpje Alberca. Hij studeerde in Baskenland en kwam terug naar zijn dorp om boer en gids te worden en uiteindelijk burgemeester. Hoewel de meeste mensen in zijn dorp rechts stemmen is hij van de Socialistische Partij. Hij laat zich er niet voor betalen. ‘Ik wil ook gewoon mijn werk als gids en boer blijven doen,’ vertelt hij in editie 2 2022 van ESPANJE!.
Hoe verlopen de verkiezingen in Spanje?
Voor de verkiezingen van het Huis van Afgevaardigden maakt Spanje gebruik van kiesdistricten, die bestaan uit de vijftig provincies en de twee autonome steden in Noord-Afrika. In elk kiesdistrict, zo stelt de grondwet, vinden de verkiezingen plaats op basis van een stelsel van evenredige vertegenwoordiging. De omvang van de provincies annex kiesdistricten loopt sterk uiteen. Het aantal afgevaardigden per provincie is afhankelijk van het aantal inwoners van die provincie, maar elk kiesdistrict levert ten minste twee afgevaardigden (de Noord-Afrikaanse steden leveren elk één afgevaardigde). In een kiesdistrict bestaat een kiesdrempel van 3 procent. De kiesdistricten die relatief weinig inwoners tellen worden bevoordeeld als het gaat om de verhouding tussen het aantal stemmen en het aantal afgevaardigden. Doordat het aantal stemmen op het niveau van het kiesdistrict wordt vastgesteld, zijn sterke regionale partijen ook in het nationale parlement vertegenwoordigd. Bij verkiezingen werkt Spanje met gesloten lijsten. Dat betekent dat de kiezer zijn stem op een partijlijst uitbrengt en dat voorkeurstemmen op kandidaten niet mogelijk zijn. Ook voor de Senaat vormen de provincies de kiesdistricten. De inwoners van elke provincie kiezen vier senatoren. Bovendien benoemen de parlementen van de autonome gemeenschappen allemaal één senator plus een senator voor elke miljoen inwoners in hun regio. Het kiesstelsel voor de verkiezingen van de autonome parlementen wordt niet door de grondwet voorgeschreven. Elke autonome regio bepaalt zelf volgens welk kiesstelsel het regionale parlement wordt gekozen. Alle regio’s hanteren echter het stelsel van evenredige vertegenwoordiging. In dertien van de zeventien autonome regio’s zijn de provincies de kiesdistricten. In de overige vier regio’s vormen afzonderlijke eilanden of een deel van de provincie een kiesdistrict. De autonome regio’s werken met een bepaald aantal vaste zetels per kiesdistrict, terwijl de rest van het aantal zetels wordt verdeeld naar evenredigheid van de bevolking in het kiesdistrict. Baskenland vormt hierop een uitzondering: de drie provincies hebben elk 25 vaste zetels in het Baskische parlement – hier wordt dus niet gekeken naar het aantal inwoners per provincie. Evenals voor de verkiezingen voor het Spaanse parlement varieert in de regionale verkiezingen het aantal stemmen dat nodig is om een zetel te krijgen.
Referenda en volksinitiatieven in Spanje
Een grondwetswijziging moet aan een nationaal referendum worden onderworpen. Daarnaast kan voor ‘politieke besluiten van bijzonder belang’ een raadplegend referendum worden gehouden. Het referendum wordt in een dergelijk geval uitgeschreven door de koning op voorstel van de premier en na toestemming van de absolute meerderheid van de leden van het Huis van Afgevaardigden. Sinds het herstel van de democratie is er twee keer een nationaal referendum geweest: in 1986 over het lidmaatschap van Spanje van de NAVO en in 2005 over de Europese grondwet. Er kunnen ook regionale referenda worden gehouden, maar de nationale regering moet hier toestemming voor geven. Dat houdt verband met de vrees dat regionale referenda tot een voor de centrale regering onwelgevallige uitslag kunnen leiden. Er bestaat ook iets van een volksinitiatief: 500.000 burgers kunnen het initiatief nemen tot het indienen van een wetsvoorstel, waarop het Huis binnen vijftien dagen moet reageren. Het Huis is evenwel niet verplicht om het wetsvoorstel in behandeling te nemen. Het initiatief kan bovendien slechts een beperkt aantal onderwerpen betreffen, zo mag het niet gaan over belastingen, internationale zaken, amnestie en over bestaande wetten.
Wanneer zijn welke verkiezingen in Spanje?
- 28 mei 2023: Verkiezingen voor de gemeenteraden, eilandraden en de meeste regioverkiezingen
- 23 juli 2023: Vervroegde landelijke verkiezingen voor het Congres en de Senaat.
- Juli 2024: Regioverkiezingen Galicië en Baskenland
- 9 juni 2024: Europese verkiezingen.
- 14 maart 2025: Regioverkiezingen Catalonië.
- 15 maart 2026: Regioverkiezingen Castilla y León.
Bron van dit artikel: Prodemos
Lees verder: alle Spaanse regio’s
Meer informatie over Spanje
ESPANJE! is hét magazine voor iedere Spanjeliefhebber.
- Doe inspiratie op, onmisbaar voor je volgende reis door Spanje
- Krijg tips voor onderweg en over de Spaanse gastronomie, geschiedenis, taal en cultuur
- Altijd en overal gratis toegang tot de online edities
- Exclusieve abonneevoordelen, kortingen en winacties
- Altijd eenvoudig opzegbaar
