De koning van Hispanje heb ik altijd geëerd. We zingen het uit volle borst mee als we het Wilhelmus zingen. Maar waarom eigenlijk. Wie was de koning van Hispanje?
In 1572, de tijd van Willem van Oranje toen ons volkslied werd geschreven, was Nederland onderdeel van het Spaanse wereldrijk van Filips II. Willem was bevriend met Filips vader, keizer Karel de V, die hij goed kende omdat de vorst in Gent was geboren en in Mechelen was opgegroeid. Hij woonde daar bij zijn tante Margaretha van Oostenrijk, terwijl zijn Spaanse moeder Juana (La Loca) en zijn grootouders Fernando en Isabel (los Reyes Católicos) in Spanje woonden. Karel verhuisde later echter naar Spanje waar hij samen met Isabella van Portugal een zoon kreeg: Filips II (Valladolid 1527). Deze nam in 1556 het stokje van zijn vader over. Maar hij kende de Nederlanden niet goed, hij sprak geen Nederlands en had (in tegenstelling tot zijn vader) weinig begrip voor de noden van de Nederlanders die het protestantisme omarmden.
Strijd tegen islam en protestanten
Filips, de koning van Hispanje uit ons volkslied, was heerser over Spanje, Napels, Sicilië, de Spaanse Nederlanden, Portugal en het grote overzeese Spaanse rijk. Hij had het in het zuiden flink aan de stok met de uit Turkije afkomstige islamitische Ottomanen die in 1558 de Balearen (Ibiza, Mallorca en Menorca) hadden veroverd. Bovendien brak er in 1568 een opstand uit onder de moriscos in Granada, moslims die in Spanje waren gebleven na de verovering van het laatste moslimrijk Granada en die zich verplicht tot het christendom hadden moeten bekeren. De Nederlandse godsdiensttwisten kon hij er niet bij gebruiken. Samen met zijn tweede echtgenote en achternichtje Maria I van Engeland (bijgenaamd bloody Mary, de dochter van Catharina, de zus van Filips oma Juana) was hij ook koning van Engeland en het tweetal hoopte op een katholieke troonsopvolger die zou kunnen heersen over Engeland en over de Nederlanden. Maar dat plan mislukte. Pas met zijn vierde en laatste vrouw Anna kreeg hij de gewenste mannelijke troonopvolger voor Spanje.
Godsdienstfanaat
Filips liet het Escorial – het paleis waar hij later zou sterven -bouwen in de bergen bij Madrid
Onder Filips leiding bereikte Spanje het hoogtepunt van zijn macht, maar trad ook het verval in. In 1555 volgde Filips zijn vader op als heer der Nederlanden en een jaar later verwierf hij de Spaanse troon. Na de oorlog tegen Frankrijk gaf hij in 1559 opdracht tot de bouw van een groot paleis, Real Sitio de San Lorenzo de El Escorial, kortweg het Escorial. Intussen groeide in het noorden van Europa de vijandige houding tegenover Filips. De Duitse keurvorsten vonden hem te Spaans en te katholiek. De aanhoudende oorlogen aan verschillende fronten en de financiële problemen eisten vanaf de jaren 1570 hun tol; het Spaanse leger was over zijn hoogtepunt heen. Bovendien kreeg de Spaanse landbouw en economie een flinke klap door de uitzetting van joden en islamieten waardoor er een tekort aan geschoolde (land)arbeiders en handelslieden ontstond. Toen ook Engeland en de Nederlanden zich steeds meer manifesteerden op zee, kreeg Filips het nog moeilijker. Zijn godsdienstfanatisme – iedereen moest katholiek worden of blijven – maakte het er niet makkelijker op. Hij was bang om misstappen te begaan tegenover God, wat hem de bijnaam Rey prudente (voorzichtige koning) opleverde, en hij reageerde daarom soms te traag op alle ontwikkelingen in de wereld.
Alva en Cervantes
De in Nederland gevreesde hertog van Alva, Fernando Alvarez de Toledo
In 1571 bezorgde zijn leger de Ottomanen nog een flinke nederlaag tijdens de Slag bij Lepanto (een strijd waar ook Miguel de Cervantes, de schrijver van Don Quichot aan meedeed). Na deze zware zeeslag werd duidelijk dat zijn halfzus Margaretha van Parma, die in zijn naam regeerde in de Nederlanden, de steeds feller wordende opstanden niet meer het hoofd kon bieden. Daarop stuurde Filips II de beruchte hertog van Alva naar het noorden om orde op zaken te stellen. Tegen het keiharde optreden van Alva brak al spoedig fel protest uit. Margaretha van Parma trad zelfs uit protest af en vertrok naar Italië, waarna Alva tot landvoogd werd benoemd. De graven Egmont en Hoorne werden onthoofd op de markt in Brussel en Willem van Oranje wist te ontkomen naar Duitsland. De godsdienstrepressie en de zware belastingdruk zette veel kwaad bloed in Nederland. In 1568 begon de Nederlandse Opstand die de opmars was voor de Tachtigjarige Oorlog.
Als een boemerang
De strijd in de Nederlanden, de toenemende spanningen met Engeland en de voortdurende dreiging van de Ottomanen waren funest voor de staatskas. Achterstallige betaling van soldij leidden op 4 november 1576 tot de plundering van Antwerpen, bekend geworden als de Spaanse Furie. In 1584 werd Willem van Oranje, op wiens hoofd Filips een prijs had gezet, vermoord door Balthasar Gerards. Nederland zocht steun bij Engeland en toen Filips in 1588 Engeland een lesje wilde leren, werd zijn Armada verslagen. Het was het begin van de ontwikkeling van Engeland en de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden tot zeemogendheden. Zij werden daarin gesteund door uit Spanje en Portugal gevluchte joden die de handelsroutes kenden. Zijn eigen beleid keerde zich zo als een boemerang tegen Filips. Hij stierf in 1598 na een ziekbed in zijn eigen Escorial.
Meer weten over de Spaanse geschiedenis? In editie 2 2021 van ESPANJE! lees je het verhaal van de overgrootouders van Filips, Fernando en Isabella. Je kunt ’m hier bestellen. En in editie 3 2021 vertelt de Vlaamse historicus Edward de Maesschalck het tragische verhaal over Filips’ oma Juana de Castilla, la Loca, die gek werd verklaard en werd opgesloten door haar man, haar vader en haar zoon, zodat zij de macht konden grijpen. In editie 4 2021 zoomt De Maesschalck in op de kinderen en kleinkinderen van Isabel en Fernando, die een grote rol speelden in de Europese geschiedenis. In editie 1 en 2 2022 bespreekt hij het kleven van Karel V, de vader van Filips. Als je een Plus-3 abonnement op ESPANJE! neemt, hoef je geen aflevering meer te missen en krijg je de recente edities cadeau.
