Ze is niet meer de jongste en mettertijd heeft ze behoorlijk wat kleur verloren, maar toch vinden de Spanjaarden haar een van de meest spannende vrouwen aller tijden. Mysteries omhullen de Dame van Elche, want wie is, of liever gezegd wie wás zij? Een godin of een ‘gewone vrouw’? En waarvoor werd zij eigenlijk gebruikt?
Een echte naam heeft ze niet, maar sinds haar ontdekking gaat ze door het leven als La Dama de Elche, vernoemd naar de gelijknamige stad in het achterland van de tegenwoordig zo populaire Costa Blanca waar zij in 1897 per toeval werd gevonden. Manual Campello Esclapez (14) had de eer de geschiedenis in te gaan als haar ontdekker. Zijn familie werkte in de landbouw en op een dag tijdens de pauze stuitte hij al slaande met een pikhouweel op een grote steen: de buste van een vrouw, naar later bleek. ‘De koningin van de Moren,’ grapte hij en het nieuws over zijn uitzonderlijke vondst ging als een lopend vuurtje rond.
De dame van Elche is nu in Madrid
Palmenstad is trots op de buste
Elche ligt 23 kilometer ten zuidwesten van de stad Alicante aan de beroemde Costa Blanca. De stad staat bekend om de prachtige palmtuinen, die werden geïntroduceerd door de Moren. Elx, zoals de stad in het Valenciaans heet, telt maar liefst 300.000 exemplaren van de exotische boomsoort. In het jaar 2000 kregen ze zelfs een plekje op de UNESCO-werelderfgoedlijst. Maar daarnaast zijn de Elchenaren dus trots op hun wereldberoemde buste. Die werd om precies te zijn gevonden in La Alcudia, een belangrijke archeologische vindplaats op ongeveer 2 kilometer ten zuiden van Elche. Met name in de Iberische en Romeinse periode was deze nederzetting belangrijk. Mogelijk ging het zelfs om de grootste stad van het Iberische grondgebied.
Vrouw van de wereld
Welgeteld 26 dagen stond het vrouwenbeeld te pronken op de veranda van de finca waar het werd gevonden. Tot de Franse archeoloog Pierre Paris, die op stel en sprong naar Spanje was afgereisd om deze bijzondere dame met eigen ogen te kunnen bewonderen, besloot haar daar niet achter te laten. Tot ongenoegen van veel Elchenaren nam hij haar, na betaling van vierduizend Franse frank (best een flinke som voor die tijd) aan de eigenaar van het landbouwbedrijf, mee naar Parijs. En zo werd de Dame van Elche ineens een vrouw van de wereld. Overigens niet zonder tumult, want na haar vertrek werd ze het middelpunt van een campagne van Spaanse onderzoekers, journalisten en auteurs, die van mening waren dat er een strengere wetgeving moest komen ten aanzien van de export van Spaanse kunstwerken. Het beeld werd beschouwd als de personificatie van het Spaanse verleden.
Van Parijs naar Madrid
In de Franse hoofdstad had mevrouw niet te klagen: ze kreeg een plekje in het prestigieuze Louvre. Tot de oorlog uitbrak en ze in allerijl werd overgebracht naar het kasteel van Montauban in het zuiden, neutraal gebied. In 1941 onderhandelde Franco met de Vichy-regering over de terugkomst van de Spaanse schone naar haar land van herkomst en uiteindelijk kreeg Spanje het voor elkaar. Met de trein keert ze in 1941 terug en komt ze uiteindelijk in het Prado in Madrid terecht, waar ze een tijdlang zelfs de naam gaf aan de ruimte waar ze stond: la sala de la Dama de Elche. Spanje heeft in ruil voor het erfgoed afstand moeten doen van de portretten van Maria Anna van Oostenrijk van Velázquez en Antonio de Covarrubias van El Greco, Goya’s La Riña en la Venta Nueva en de tekeningenserie Vie d’Artheuise van Nicolás Monel. Met andere woorden: voor madame werd opnieuw een hoge prijs betaald. In 1971 werd besloten om de Dame van Elche te verhuizen. Sindsdien is ze te bewonderen in het Nationaal Archeologisch Museum in Madrid.
Belangrijkste beeld uit Iberische cultuur
Wat maakt haar zo bijzonder? Want zo op het eerste gezicht gaat het gewoon om een beeld gemaakt van zandsteen, hoewel het wel miljoenen jaren oude zandsteen betreft, afkomstig uit de omgeving van Elche. Maar de Dame van Elche is het belangrijkste en meest perfecte beeld uit de Iberische periode dat tot op heden werd teruggevonden. Haar ontdekking zorgde voor een ware opleving van de interesse in de Iberische cultuur. Niemand minder dan Salvador Dalí vond haar de mooiste vrouw ter wereld. Dat antwoordde hij althans in 1955 toen hem daar in een interview in New York naar werd gevraagd. Ook Pablo Picasso liet zij niet onberoerd. Het gelaat van meerdere kubistische vrouwen in zijn kunstwerken is gebaseerd op deze vrouw uit Elche.
Ruim 2000 jaar oud
Onderzoekers schatten dat zij verwekt moet zijn tussen 425 en 375 voor Christus. Haar buste is 56 centimeter groot en de omtrek van haar schouders en boezem bedraagt 115 centimeter. De proporties kloppen en het mag worden aangenomen dat de maten een op een door de maker zijn overgenomen. Het lijkt om een portret te gaan, maar het is zeker niet uitgesloten dat zij ooit een onderlichaam heeft gehad. Op het beeld werden rode, blauwe en goudkleurige verfresten ontdekt, wat leidt tot de conclusie dat zij ooit kleur had, en mogelijk droeg zij ceremoniële kleding. Haar ingewikkelde kapsel en sieraden zouden kunnen verwijzen naar Fenicische of Carthaagse invloeden, twee volken waar de Iberiërs contact mee hadden. Het is overigens niet zeker dat zij van honderd procent Iberische komaf is: de stenen zijn weliswaar uit La Alcudia afkomstig, maar de maker ervan kan zowel Iberisch als buitenlands zijn geweest.
Godin of girl next door?
Ook blijft het natuurlijk een vraag wie zij nu eigenlijk moet voorstellen. Was ze afkomstig uit een aristocratische familie, was ze een priesteres, een godin, de echtgenote van een rijke Iberiër of gewoon de ‘girl next door’? Onderzoeker Pedro Ibarra uit Elche meende zelfs Apollo in haar te herkennen, ervan uitgaande dat haar kapsel in feite een representatie was van de wielen van de wagen van deze Griekse god. Anderen zien overeenkomsten met Tanit, de godin van Carthago. Een van de grootste mysteries rond het beeld is het gat aan de achterkant met een diameter van 18 centimeter en een diepte van 16 centimeter. Waar dat gat toe diende, is tot op de dag van vandaag een vraag waar archeologen zich over buigen. Volgens sommigen was het bedoeld om de as van overleden dierbaren in te bewaren. Anderen denken dat het beeld gebruikt werd bij offers en ook is in het verleden geopperd dat zij in feite een microfoon was van de priester, die beter verstaanbaar zou zijn geweest als hij in het gat sprak en het geluid weerkaatste. Onderzoek uit 2011 waarbij asresten zijn gevonden, zou de eerste theorie bevestigen.
Feest voor de dure dame
Ieder jaar op 4 augustus herdenkt Elche de vondst van zijn dame. De lokale bevolking verzamelt zich dan op de plek in La Alcudia waar zij werd ontdekt. Intussen blijft de stad strijden voor de definitieve terugkomst van zijn meest beroemde inwoonster ooit. Alleen in 1965 en 2006 kregen de Elchenaren de gelegenheid om haar dicht bij huis te bewonderen tijdens een bezoek van La Dama. In 2006 verbleef ze zes maanden in de stad ter gelegenheid van de opening van het archeologisch museum het MAHE. Dat ging niet zonder voorzorgsmaatregelen: er moest een verzekering worden afgesloten en naar aanleiding daarvan werd ze getaxeerd. Vijftien miljoen euro bleek de zandsteensculptuur waard. En daarmee is ze vermoedelijk niet alleen een van de meest mysterieuze Spaanse vrouwen ooit, maar ook een van de meest kostbare.
Tips
Het Museo Arqueológico y de Historia de Elche (MAHE) is alleen al de moeite waard vanwege het gebouw waarin het is gevestigd: een middeleeuwse burcht met moderne aanbouw. De interactieve presentatie met films en touchscreens brengt de geschiedenis van Elche en de Costa Blanca tot leven. Erg leuk met kinderen. Op zondag is het museum gratis!
Als je in Elche bent ga dan langs bij Susi Díaz. Ze runt al meer dan 35 jaar haar restaurant La Finca in Elche (Alicante) en behaalde haar Michelinster in 2006. Deze mediakok neemt ook actief deel aan verschillende radio- en televisieprogramma’s. Zo presenteert de beroemde talentenjacht Top Chef. Susi is net als veel andere topkoks autodidact die de kunst van het koken en hard werken afkeek van haar twee oma’s.
