De Guernica van Pablo Picasso

In 2022 was het 85 jaar geleden dat er Duitse bommen op het Baskische Guernica vielen. Pas in 2022 heeft de Spaanse regering excuses gemaakt voor het leed dat de dorpelingen hebben geleden. Wij bezochten het dorpje Guernica en de prachtige baai Urdaibai waar Guernica aan ligt in het voorjaar. Het bezoek aan het museum van de Vrede was indrukwekkend. Zeker in deze tijd. Te zien is hoe Franco zijn publiciteitsmachine toen al kranten om de tuin leidde met fake foto’s. Hij wilde het doen voorkomen of de Basken zelf hun dorp in de fik hadden gestoken. 

Pablo Picasso verbeeldde de verschrikkingen in het iconische schilderij dat je hieronder ziet. Medekunstenaars waren geschokt. De Baskische president weigerde het als cadeau in ontvangst te nemen. De impact van het doek van Picasso blijft ook nu enorm. De Oekraïense president Zelensky refereerde aan het bombardement toen hij begin 2022 het Spaanse parlement toesprak. Henriëtte Aronds schreef in 2017, ter gelegenheid van de 80-jarige herdenking, onderstaand artikel over het beroemdste schilderij van Pablo Picasso in ESPANJE!.

 

Vliegtuigen op Marktdag

Noord-Spanje, 26 april 1937, half vijf in de middag. Gevechtsvliegtuigen en bommenwerpers van het Condor-Legioen, een vrijwilligerseenheid van de Duitse Luftwaffe, naderen het Baskische stadje Guernica. Het is markt, de zon schijnt, er zijn veel mensen op de been. Angstig kijken ze omhoog naar het aanzwellende geluid van vliegtuigmotoren. Dan lossen vliegtuigen hun zware bommen en granaten. Drie en een half uur later is de aanval voorbij. Honderden Basken overleven het meedogenloze bombardement niet. Van Guernica rest niets meer dan rokende puinhopen.

Speeltuin van Hitler en Mussolini

In 1937 was de Spaanse Burgeroorlog, waarin republikeinen en nationalistische militairen tegenover elkaar stonden, nog in volle gang. Franco wilde Baskenland eronder krijgen en daar had hij een harde dobber aan. De regio wilde zijn verregaande vorm van zelfbestuur behouden en zich niet aan de nationalisten overgeven. Franco wilde Baskenland in zijn ziel raken. Guernica was de symbolische hoofdstad van de Basken, de zetel van het Baskische parlement. Onder de eeuwenoude eik voor het Casa de Juntas (parlementsgebouw) beloofden de Spaanse koningen de rechten van Baskenland te respecteren en zwoer de Baskische president dat hij zijn volk zou dienen. Franco’s partners in crime, Hitler en Mussolini, bemoeiden zich intensief met Spanjes binnenlands conflict. Voor de Duitsers was Spanje een ideaal, want levensecht militair oefenterrein. Bijvoorbeeld voor het testen van een verrassingsaanval waarbij in korte tijd zoveel mogelijk dodelijke slachtoffers zouden worden gemaakt. Het kleine stadje in het noorden van Spanje leende zich er vanwege de gunstige ligging goed voor. Een paar jaren later paste Hitler de  Guernica-tactiek succesvol toe op de burgerbevolking van Warschau. Franco ontkende dat hij betrokken was bij het bombardement van Guernica en wees met de vinger naar de republikeinen. Toen dat niet was vol te houden – er waren bomfragmenten met Duitse logo’s gevonden – gooide hij het over een andere boeg. Guernica was een door de communisten gesteund republikeins bolwerk. Een militaire aanval was daarom onontkoombaar, aldus de generaal.

 

Je leest meer over het nu gezellige dorpje Guernica, het indrukwekkende museum en de mooie Urdaibai, een idyllische mix tussen de Wadden, Noorse fjorden en een Italiaans meer, in de zomereditie 3 2022 van ESPANJE! die je hier kunt bestellen. 

 

Diep aangeslagen Picasso

Franco’s oorlogspropaganda vond buiten Spanje geen voedingsbodem. Dat was met name te danken aan één man: George Steer. Deze Britse oorlogsverslaggever bezocht de dag na het bombardement de na-rokende ruïnes in de binnenstad van Guernica. In The Times schreef hij: “Een buiten de stad liggende oorlogsfabriek en een aantal barrakken werden niet geraakt. Het stadje lag ver buiten de frontlinie en was volkomen weerloos. Het doel van het bombardement was de bevolking te demoraliseren en het hart van het Baskische volk te treffen.” Toen Pablo Picasso in zijn woonplaats Parijs de Franse vertaling van Steers artikel onder ogen kreeg was hij diep aangeslagen. Hij worstelde in die periode met een opdracht van de republikeinse regering om een groot schilderij te maken voor het Spaanse paviljoen van de Wereldtentoonstelling die van 25 mei tot 25 november 1937 in de Franse hoofdstad zou worden georganiseerd. Het werk moest de republikeinse zaak dienen en daar had de onafhankelijke schilder moeite mee. Maar met Guernica had hij zijn onderwerp gevonden.

 

Geschokte reacties

Picasso was zich ervan bewust dat zijn geëngageerde kunstwerk niet overal met applaus zou worden ontvangen. ‘Maar,’ zo zei hij, ‘ik moet het schilderen. We moeten ons wapenen tegen de dreigende oorlog.’ Eén ding hield hem nog tegen: ‘Ik weet niet hoe een platgebombardeerde stad er uit ziet.’ Zijn vriend, dichter Juan Larrea, wist dat wel: ‘Als een porseleinwinkel waar een olifant flink tekeer is gegaan.’ Vijfendertig dagen later was het enorme zwart-wit-schilderij af. Het is nu moeilijk voor te stellen, maar ondanks Picasso’s gevestigde naam hield de Franse pers zich opvallend stil. Ook in eigen kring waren de reacties gereserveerd. Een aantal van zijn kunstenaarsvrienden vonden dat hij te ver was gegaan. De politieke lading en de overdadige stijl van het kunstwerk, zo liet regisseur Luis Buñuel weten, gaven hem een ongemakkelijk gevoel. Furieus was Picasso over de reactie van de Baskische president José Antonio Aguirre toen hij zijn werk aan het Baskische volk wilde schenken. De president bedankte. Hij zag niets in een zeven meter lang doek met geweldsporno.

Wil je meer weten over Spanje en de Spaanse geschiedenis en cultuur? Lees dan ook het magazine ESPANJE!. Je kunt het hier bestellen.

Omzwervingen

Na een omzwerving via Scandinavië en Engeland vond het schilderij zijn voorlopige bestemming in het Museum of Modern Art in New York. Voorlopig, want Picasso wilde dat Guernica uiteindelijk in Spanje zou komen te hangen. Maar zolang Franco nog leefde kon daar geen sprake van zijn, zo verordonneerde de schilder, die in 1973 overleed, twee jaar voor de dictator. Hij heeft zelf dus niet meer kunnen meemaken dat zijn werk naar zijn vaderland verhuisde. Dat gebeurde in 1981. Intussen was Guernica uitgegroeid tot een universeel icoon. Geen ander schilderij maakt zoveel indruk als spiegel van de door oorlogen veroorzaakte gruwelijkheden. Niet alleen in Guernica, maar overal op de wereld.

 

LEES OOK: KAMPEREN IN BASKENLAND

LEES OOK: BASKENLAND, MOOIE STEDEN EN STILLE STRANDEN