Veel vorsten die een grote rol speelden in Europa hadden via moederszijde Spaanse wortels. Denk maar aan Karel V, zoon van Johanna en kleinzoon van Isabella van Castilië. Maar nog veel opvallender is dat veel vrouwen en vorstinnen uit Spanje een hoofdrol speelden in de Spaanse en Europese geschiedenis. Zij stonden letterlijk en figuurlijk aan de wieg van het huidige Europa.
In de middeleeuwen hadden vrouwen in Europa meer invloed dan in de periode na 1500. Dat wordt telkens weer aangetoond in tal van studies, te beginnen met het beroemde werk van Régine Pernoud over de situatie van de vrouw in de middeleeuwen (La femme au temps des cathédrales, 1980). Ook in Spanje hebben vrouwen in het verre verleden een toonaangevende rol gespeeld. De vondsten van prachtige vrouwenbustes uit de Iberische cultuur van voor onze jaarrekening, zoals de Dame van Elche of de Dame van Baza, wijzen al in die richting. Vermoedelijk werden ze vereerd als godinnen. Het is dan ook geen wonder dat de Mariaverering in Spanje zo groot is en dat vrouwen geregeld een sleutelrol hebben gespeeld in de Spaanse geschiedenis. Maar de Salische wetgeving, die stamt uit de 5e eeuw en afkomstig is uit Frankisch Nederland, maakte het nadien voor veel vrouwen onmogelijk om de troon te bestijgen. Hun broertjes en neefjes mochten wel regeren. Maar stiekem, achter de coulissen, hadden vrouwen meer macht dan we vaak denken. Zoals bijvoorbeeld Isabella Clara Eugenia, die landvoogdes werd van de Nederlanden, maar tot haar 32e haar vader koning Filips II op de been hield en de facto samen met hem Spanje regeerde. Daarover straks meer. Eerst terug naar de tijd dat Spanje was verdeeld christelijke en islamitische koninkrijken.
De blonde prinsessen van de kalief
Uit de Spaanse middeleeuwen stammen heel wat verhalen over de rol van vrouwen bij historische gebeurtenissen. Door huwelijkspolitiek of door inzet van hun gewilde blonde haren en blauwe ogen in gevangenschap of slavernij slaagden vasconas, edelvrouwen en prinsessen uit het noorden van Spanje, er keer op keer in om de emirs en kaliefen van Córdoba en hun entourage te verleiden. Dat smeedde ook een band tussen de moslimkoninkrijken en de christelijke koninkrijken van het Iberisch Schierland. Zo huwde prinses Oneca van Pamplona (geb. na 890) eerst met emir Abdalá I van Córdoba, daarna met graaf Aznar Sánchez van Larraún en werd aldus de grootmoeder van de blauwogige machtige emir en kalief Abd al-Rahman III en tevens van koning Sancho Garcés I van Pamplona. Gevolg van de populariteit van de Noord-Spaanse edelvrouwen was dat er bij de kaliefen uiteindelijk meer Europees dan Arabisch bloed door de aderen stroomde.
Lubna de Córdoba
Legendarische Spaanse vrouwen
Opvallend was ook de rol van Lubna van Córdoba, een Spaanse slavin die het bracht tot secretaris van de kalief. Zij richtte de bibliotheek van Córdoba op, met meer dan 500.000 boeken de indrukwekkendste bibliotheek die er in die tijd bestond. Legendarisch is ook Doña Urraca (1079-1126), bijgenaamd la Temeraria, de onbevreesde, een verre overgrootmoeder van koningin Isabella en koningin Johanna. Urraca was koningin van Castilië en Léon van 1109 tot aan haar dood. Nadat haar man en haar broer waren overleden werd zij de erfgename van haar vaders koninkrijk. Er werd in 1109 een nieuw huwelijk voor haar gearrangeerd met Alfons I van Aragón, een groot veldheer die echter vrouwenrechten niet hoog in het vaandel voerde. Zijn Moorse kroniekschrijver Ibn-al-Athir legde hem in de mond dat een echte krijger in het gezelschap van mannen leeft, niet van vrouwen. Urraca ging niet treurend in een hoekje zitten wachten tot haar man terug was van de zoveelste veldslag tegen de islamieten, maar nam een minnaar, graaf Gómez González. Dat was de bom onder het huwelijk en in 1114 werd het zelfs definitief ontbonden. Urraca hertrouwde nooit meer, al had zij verschillende minnaars met wie ze ook kinderen kreeg. Na Urraca volgden nog verschillende andere vrouwen op Spaanse tronen, zoals Berenguela van Castilië (1180-1246), koningin en regentes, en Maria van Molina (1265-1321). Het is geen toeval dat Isabella van Castilië in 1479 als regerende koningin werd aanvaard. De Castilianen waren inmiddels wel gewend aan vrouwen met power. Het verhaal van Isabella, de founding mother van Spanje en Europa lees je hier.
Johanna, de koningin die waanzinnig werd verklaard, en haar man Filips I
‘Waanzinnige’ oermoeder
De erfgename van Isabella en Ferdinand was – zo had Isabella bepaald – ook een vrouw, Johanna, bekend als de Waanzinnige. Ze werd uitgerangeerd door op macht beluste mannen, eerst haar in Vlaanderen opgegroeide echtgenoot Filips de Schone, na diens dood haar eigen vader Ferdinand van Aragon en ten slotte haar eigen zoon keizer Karel V. Het is opmerkelijk dat een rebellerend volksleger van Castilianen in 1520 Johanna bevrijdde uit haar gevangenis in Tordesillas en haar wilde verheffen tot regerende koningin van Spanje. Johanna wilde echter niet strijden tegen haar eigen zoon. Maar uit het hele verhaal onthouden we wel dat ze zeer geliefd was onder de Spaanse bevolking, net als haar moeder Isabella, over wie de Castilianen tot op de dag van vandaag met groot respect spreken. Of Johanna wel echt waanzinnig was, lees je hier.
De kracht van Johanna waren uiteindelijk haar talrijke kinderen, die haast allemaal een lang leven hebben geleid en koning werden (o.a. keizer Karel V) of koningin door slimme huwelijkspolitiek. Eleonora (1498-1558) werd achtereenvolgens koningin van Portugal en van Frankrijk. Het derde kind van Johanna, Isabella (1501-1526), trouwde met Christiaan II van Denemarken en werd aldus koningin van Denemarken, Noorwegen en Zweden. Daarna volgde Ferdinand (1503-1564), die keizer werd van het Heilige Roomse Rijk en de stamvader is van de Oostenrijkse Habsburgers tot op de dag van vandaag. Maria (1505-1558), ten slotte, het vijfde kind van Johanna, trouwde met de koning van Hongarije en Bohemen. Toen hij omkwam in de oorlog tegen de oprukkende Ottomanen onder leiding van de Turkse krijgsheer Süleyman de Grote liet hij Maria kinderloos achter. Maria nam daarop tijdelijk het regentschap van Hongarije op zich en werd in 1530 landvoogdes in de Nederlanden, waar ze samen met haar broer Karel V was opgegroeid. Daarmee trad ze in de voetsporen van haar tante Margaretha van Oostenrijk, die haar had opgevoed. Wij noemen haar volgens de mannelijke lijn nu Maria van Hongarije, maar ze was dus de dochter van Johanna en de kleindochter van Isabella van Castilië. Het zesde en laatste kind van Johanna was Catharina (1507-1578), die naar vaste gewoonte in de familie trouwde met de koning van Portugal, Johan II.
Margaretha van Oostenrijk, landvoogdes van de Nederlanden
Eerste vrouwelijke ambassadeur
De jongste dochter van Isabella van Castilië, bekend als Catharina van Aragon, zou de grootste invloed uitoefenen op de geschiedenis van Europa. Toen ze in 1501 vijftien jaar was geworden, trok ze naar Engeland en trouwde met Arthur, die echter al enkele maanden later overleed aan een ernstige infectie. Diens vader, koning Hendrik VII van Engeland, wilde niet graag de bruidsschat (200.000 dukaten) verliezen, temeer daar hij die al gedeeltelijk had uitgegeven. Daarom regelde hij een tweede huwelijk van Catharina met zijn jongere zoon, de latere Hendrik VIII. Die was vijf jaar jonger dan Catharina, zodat het huwelijk uitgesteld werd tot in 1509, toen Hendrik achttien jaar was geworden. Ondertussen werkte Catharina als ambassadeur voor Spanje en was aldus de eerst bekende vrouwelijke ambassadeur ooit.
Catharina van Aragon, verstoten door haar man, geliefd bij het Engelse volk
Lieveling van het Engelse volk
In 1513 trok Hendrik VIII naar Frankrijk om er oorlog te voeren en hij had zo veel vertrouwen in zijn intelligente vrouw dat hij haar benoemde tot regent van zijn koninkrijk. De Schotten maakten van de gelegenheid misbruik om het land aan te vallen, maar Catharina trok zelf tegen hen ten strijde. Met succes, want ze wist hen met haar leger niet alleen te verslaan, maar bracht ook de Schotse koning Jacobus IV om het leven. Sindsdien was Catharina de lieveling van het Engelse volk. Ze had echter minder succes met haar kroost. Ze baarde zes kinderen, meestal jongens, maar ze stierven alle binnen korte tijd. Het enige kind dat overleefde was een meisje, Maria Tudor, die de geschiedenis zou ingaan als Bloody Mary.
Isabella Clara Eugenia was een koningin zonder kroon
Paralel vrouwenhof in Madrid
Ook Karel V en Filips II steunden op hun vrouwen, zussen en dochters om hun wereldrijk te besturen. Als ze voor zaken in het buitenland waren, namen de vrouwen de honneurs in Spanje vaak waar. In Madrid was zelfs een parallel vrouwenhof, het Monasterio de las Descalzas Reales (het klooster van de koninklijke ongeschoeiden). De rechterhand van Filips II was zijn dochter Isabella Clara Eugenia, die grotendeels in dit vrouwenklooster opgroeide. Zij week later niet van haar vaders zijde, tot zijn dood. Ze was inmiddels 32 jaar. Als ze een man was geweest, had ze koning van Spanje en van Frankrijk kunnen worden. Maar ze was een vrouw. Samen met haar man Albrecht werd ze soeverein heerser over de Nederlanden. Maar nadat haar man was overleden en ze kinderloos achterbleef moest ze haar soevereiniteit weer afstaan en gehoorzamen aan haar twaalf jaar jongere broer, Filips III, en later aan haar 29 jaar jongere neefje Filips IV. Zij regeerde tijdens de Tachtigjarige Oorlog. Haar fascinerende verhaal lees je in editie 2 2023 van ESPANJE! die vanaf half april verkrijgbaar is en die je thuis krijgt gestuurd als je voor 25 maart 2023 hier een abonnement neemt.
Founding mothers van Europa (Copyright ESPANJE!)
